Το κείμενο αυτό είναι καρπός ορισμένων σκέψεων που ξεκίνησαν από τη συμμετοχή μου στη διαμόρφωση προτάσεων για το προεκλογικό φυλλάδιο της Δημοκρατικής Αριστεράς στη Φθιώτιδα. Δεν είμαι ειδικός περί τον τουρισμό, ούτε έχω κάνει καμιά εμπεριστατωμένη έρευνα. Σκέψεις εκθέτω, ως αφετηρία για συζήτηση. Έχω πάντως μπουχτίσει να ακούω για «βαρειά βιομηχανία της ελληνικής οικονομίας» και να βλέπω τα πάντα παρατημένα στη μοίρα τους. Επίσης, έχω μπουχτίσει με τον ραγιαδισμό, με τον τρόπο που συνήθως οι άνθρωποι κουνάνε το κεφάλι, ξεφυσάνε και λένε: «αχ, στην Ελλάδα ζούμε, γίνονται βρε αυτά εδώ;» Ναι, γίνονται. Συνήθως τα «αυτά» που «δεν γίνονται» είναι ό,τι απλούστερο και αυτονόητο. Ο βασικός λόγος που εν τέλει ΔΕΝ γίνονται είναι ότι κουνάμε το κεφάλι, ξεφυσάμε και πάμε και ψηφίζουμε σαν τα πρόβατα (δεν γίνονται γιατί στη θέση τους γίνονται άλλα, πιο περίπλοκα, μέσα από τα οποία ωφελούνται οι πελάτες του συστήματος). Τέλος, έχω μπουχτίσει με τα «διακυβεύματα»: μνημόνιο, δόση, ακυβερνησία κ.ο.κ. Ναι, προφανώς αυτά είναι σημαντικά, σημαντικότατα. Αλλά η Ελλάδα θα υπάρχει και στις 7/5. Και θα υπάρχει και του χρόνου. Ας λύσουμε τα σημαντικά, αλλά μήπως να συνεννοηθούμε παράλληλα και σε μερικά απλά και αυτονόητα, να αρχίσουν να τρέχουν σιγά σιγά ώστε να ζούμε όταν θα αρχίσουν να αποδίδουν;
Όντως, η φράση «τουρισμός στη Φθιώτιδα» ηχεί σαν σύντομο ανέκδοτο. Στην καλύτερη περίπτωση, μας φέρνει στην νου την εικόνα της θείας μας, που πάει για ιαματικά στα Θερμοπύλια και μετά για καφεδάκι με τις φίλες της στα Καμένα.
Κατ’ αρχάς, δεν υπάρχει τίποτα κακό σε αυτό· γιατί να μην πάει η θεία για λουτρό και καφεδάκι; Να πάει και να μη στέκεται. Και αυτό τουρισμός είναι (εσωτερικός). Ας δούμε όμως μια στιγμή μήπως μπορούμε να στοχεύσουμε και λίγο πιο πέρα από τη συμπαθή θεία.
Το γεγονός ότι μας φαίνεται λίγο κουλή η φράση «τουρισμός στη Φθιώτιδα», αν την σκεφτούμε ως έναν πιθανό σημαντικό μοχλό ανάπτυξης (υποδομών, επιχειρήσεων, θέσεων εργασίας) για την περιοχή, οφείλεται μάλλον στην πεπαλαιωμένη και στρεβλή αντίληψη που έχουμε για τον τουρισμό: ήλιος, θάλασσα κι αρχαία — και ημίγυμνες λυγερόκορμες σκανδιναβές που τρέχουν κάπου εκεί ανάμεσα (δηλ. τσαλαβουτάνε σε μια ηλιόλουστη παραλία με φόντο ιωνικά κιονόκρανα και υπό τους ήχους μπουζουκιού).
Πέφτουμε όμως οι ίδιοι θύματα των στερεοτύπων μας. Ναι, ο ήλιος και θάλασσα είναι μεγάλο ατού, αν και όχι αποκλειστικό: τον ίδιο ήλιο έχει όλη η Μεσόγειος και περίπου την ίδια θάλασσα. Τα αρχαία μνημεία (μιλάω τώρα για τη χώρα συνολικά) είναι μεν μοναδικά αλλά, πρώτον και άλλες χώρες έχουν τα δικά τους μνημεία (κι ας μην είναι ο Παρθενώνας) και, δεύτερον, αν περιοριστούμε σε αυτές τις ατραξιόν, έχουμε μάλλον ήδη πιάσει την οροφή (ποσοτικά και εισοδηματικά) του τουρισμού που μπορούμε να προσελκύσουμε. Όλοι χρησιμοποιούν με περισπούδαστο ύφος την ατάκα περί του τουρισμού ως «βαριάς βιομηχανίας», κρύβοντας πίσω από αυτό το στερεότυπο την νεοελληνική κατάρα της αρπαχτής: ό,τι φάμε κι ό,τι πιούμε κι ό,τι αρπάξουμε από τους ξένους, που θα έρθουν έτσι κι αλλιώς γιατί η χώρα μας είναι η ωραιότερη στον κόσμο και εμείς φανταστικοί τύποι και οι καλύτεροι εραστές και φτιάξαμε τον Παρθενώνα τη δημοκρατία και τον πολιτισμό γενικώς. Θα ανοίξουμε ρουμς ή (το πολύ πολύ) ένα ταβερνάκι, θα δουλεύουμε τρεις μήνες το χρόνο και δατ’ς ιτ.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι, με αυτήν την αντιμετώπιση, ο τουρισμός στην Ελλάδα περιορίζεται σε μια στενή καλοκαιρινή σεζόν. Και δεν αρκούν οι οικονομικές προσφορές, τα φθηνότερα πακέτα: όσο βασιζόμαστε αποκλειστικά στο τρίπτυχο «ήλιος, θάλασσα, αρχαία», τα πακέτα απλώς θα επιμηκύνουν κάπως την σεζόν, με τους χαμηλότερου εισοδήματος τουρίστες να προτιμούν τους ανοιξιάτικους και φθινοπωρινούς μήνες.
Ας κάνουμε ένα μικρό άλμα από την Ελλάδα και την Φθιώτιδα κι ας πεταχτούμε μέχρι την Ελβετία: χιόνια, βουνά, ρολόγια και σοκολάτες. Τρίχες, σε σχέση με τον Παρθενώνα και τη Μύκονο. Ναι, αλλά στην Ελβετία τα σαλέ των χιονοδρομικών δεν κλείνουν το καλοκαίρι, οι εργαζόμενοι δεν μένουν χωρίς δουλειά και οι επιχειρηματίες δεν κάθονται να τρώνε από τα έτοιμα, περιμένοντας πότε θα ξαναχιονίσει. Όλες (μα όλες) οι τουριστικές υποδομές, το καλοκαίρι μένουν ανοιχτές για άλλες δραστηριότητες: ιππασία, ορειβασία, ράφτινγκ, συνέδρια, φεστιβάλ — έχει ο Θεός. Διότι οι κουτόφραγκοι οι Ελβετοί, σκέφτηκαν ότι έτσι συμφέρει πιο πολύ: να έχεις με την ίδια υποδομή, που έχεις προβλέψει να την φτιάξεις με τρόπο που να προσαρμόζεται στις διαφορετικές εποχιακές δραστηριότητες, εισόδημα όλο το χρόνο και μόνιμες θέσεις εργασίας.
Επιστρέφω στη Φθιώτιδα: μια περιοχή όμορφη, που συνδυάζει θάλασσα, βουνό και κάμπο. Χωρίς «πρωτοκλασάτες ατραξιόν» από άποψη αρχαίων μνημείων. Με το μερίδιό της πάντως σε αρχαία, με το αρχαιολογικό μουσείο και το κάστρο της Λαμίας και με αρκετούς τόπους ιστορικού ενιδαφέροντος και ακόμα περισσότερες περιοχές φυσικού κάλους. Με τα βουνά και τα ποτάμια όπου ήδη υπάρχουν μονάδες για ράφτινγκ, ορειβασία, πεζοπορία και ιππασία, μια ανάσα από το χιονοδρομικό του Παρνασσού, με τα χωριά της (όσα δεν καταστρέψαμε ακόμα) και τους παραδοσιακούς ξενώνες, με τα ιαματικά της (Θερμοπύλες, Υπάτη, Πλατύστομο κ.ά.), με τις οινοπαραγωγικές μονάδες της (δεν είναι λίγοι οι παλαβοί που ταξιδεύουν στον κόσμο μόνο και μόνο για να δοκιμάζουν κρασιά), με την ιδανική για ιστιοπλοΐα θάλασσα (σταθερός σαν από ανεμιστήρα βοριάς, μικρά κύματα, παραλίες και παράκτια χωριουδάκια παντού), με το οικοσύστημα του Μαλιακού (όσο αντέχει ακόμα), με, με, με…
Θα μου πεις, αυτά θέλουνε λεφτά, υποδομές κλπ. Θα σου πω ναι, αλλά ξέρεις κάτι; Λεφτά υπάρχουν. Ε, χμ, γκουχ. Μπορούν να βρεθούν, τεσπά. Όχι πακτωλοί — αλλά δεν χρειάζονται πακτωλοί. Και επειδή το σχέδιο αυτό μπορεί να είναι κατεξοχήν αναπτυξιακό και να δημιουργεί μόνιμες θέσεις εργασίας, τα κεφάλαια μπορούν να βρεθούν από το ΕΣΠΑ ή/και από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Χρειάζονται κάποια κεφάλαια για υποδομές, αλλά κυρίως χρειάζονται ιδέες και σχέδιο. Και μακροπρόθεσμη προοπτική (άρα και συνέχεια του κράτους) και, τέλος, ειλικρινής πρόθεση να φτιάξεις ένα σύστημα που θα υπηρετεί το κοινό καλό και δεν θα εξυπηρετεί ημετέρους. Η ειλικρίνεια της προθέσεως δεν επαφίεται στην τιμιότητα των προσώπων αλλά είναι ζήτημα κατεξοχήν πολιτικό και θεσμικό.
Και χρειάζεται και νιονιό: όσο όμορφο κι αν είναι το χωριουδάκι πάνω στην Οίτη, δεν μπορεί να σηκώσει δέκα παραδοσιακούς ξενώνες και είκοσι μονάδες ιππασίας. Τρεις και μία, ναι. Και αυτό, είναι κυρίως ζήτημα κεντρικού σχεδιασμού και συντονισμού, που θα λειτουργεί ως ένα βαθμό συμβουλευτικά και επίσης θα ψιλοεπιβάλλεται με κίνητρα και αντικίνητρα.
Ο οποίος σχεδιασμός, ξεφεύγοντας από την κοντόφθαλμη λογική της αρπαχτής, θα είναι μακροπρόθεσμος και επίσης θα αφορά όλη τη «γραμμή παραγωγής» του τουρισμού: από τη δημιουργία των υποδομών και την ανάδειξη των τόπων τουριστικού ενδιαφέροντος μέχρι τον συντονισμό με όλες τις εμπλεκόμενες λειτουργίες του κράτους και του ιδιωτικού τομέα (συγκοινωνίες, εστίαση κ.ο.κ.) και από την (εμπνευσμένη και σύγχρονη, επιτέλους) διαφήμιση στο εξωτερικό μέχρι τη στενή συνεργασία με τους τουριστικούς πράκτορες. Στο όλο πλάνο λογικό είναι ότι μπορούν να εντάσσονται και χίλιες δυο άλλες δραστηριότητες: πολιτιστικές (φεστιβάλ, γιορτές, συναυλίες, εκθέσεις, παραστάσεις, πανηγύρια κ.ο.κ.), αθλητικές, αγροτουριστικές, οικονομικές (τοπικά συνεταιριστικά προϊόντα) κλπ.
Φαντάσου π.χ. η Φθιώτιδα να ήταν νομός της Ιταλίας. Φαντάσου έναν σταθμό, ένα τουριστικό περίπτερο στις Θερμοπύλες, είτε για όσους πηγαίνουν στα λουτρά είτε απλώς για τους περαστικούς. Φαντάσου κοντά στο μνημείο του Λεωνίδα έναν χώρο όπου θα υπήρχε μια μακέτα, να εξηγεί πού έγινε η μάχη και τι παίζει με τις προσχώσεις του Σπερχειού, εξαιτίας των οποίων έγινε αγνώριστο το τοπίο. Από κοντά, τσουπ και μια ενημέρωση για την περιβαλλοντική πλευρά, για τη σημασία του οικοσυστήματος του Μαλιακού. Αυτό, δεν χρειάζονται πολλά. Απλό, καθαρό, λειτουργικό, καλαίσθητο. Με ένα εστιατόριο της προκοπής δίπλα — ένα λέμε, όχι είκοσι, και τα μεγάφωνα να μην παίζουν σκυλάδικα, παρακαλώ.
Ή φαντάσου να φτιάχναμε μερικές μαρίνες σε ορισμένα παραλιακά χωριά του Μαλιακού, του Βόρειου Ευβοϊκού και του Διαύλου των Ωρεών. Έστω με ξύλινες πλωτές αποβάθρες (αμελητέου σχεδόν κόστους, υπάρχουν τέτοιες σε πολλά μέρη στην Ελλάδα και στο εξωτερικό), που το καταχείμωνο τις μαζεύεις και τις συντηρείς. Οι μαρίνες να παρέχουν φως, νερό, τηλέφωνο, πετρέλαιο και βασικά είδη στους σκαφάδες (και στις φλοτίλες, δηλαδή στα νοικιάρικα που θα ξεπηδήσουν αμέσως μόλις δημιουργηθεί η υποδομή). Να τους παρέχουν επίσης ενημέρωση για την περιοχή και σύνδεση οδική για σύντομες επισκέψεις εκεί κοντά. Όλα αυτά πολιτισμένα, όχι με τον ταξιτζή που είναι ξάδερφος του κουμπάρου του μπατζανάκη του καφετζή της μαρίνας, ο οποίος (ταξιτζής) οδηγάει σαν παλαβός, χρεώνει μια περιουσία και δεν μπορεί να ξεκαρφώσει τα μάτια από το ντεκολτέ της κόρης της οικογένειας Γερμανών που μεταφέρει.
Πλάκα πλάκα πάντως, πέντε-έξι τέτοιες μαρίνες πάνω στον άξονα Χαλκίδα-Σκιάθος, γίνονται με πολύ λίγα χρήματα και κάνουν σύντομα απόσβεση. Και τις φτιάχνεις εξαρχής με σχέδιο, όχι αρπαχτά. Μη σου πω ότι φροντίζεις, μέσω ενός προγράμματος τάδε για τις ΑΠΕ (Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, ντε) να βάλεις φωτοβολταϊκά και οι μαρίνες να έχουν ενεργειακή αυτάρκεια κι έτσι το ρεύμα που θα πουλάς στους κοτερατζήδες να είναι φτηνό και να σου αφήνει κέρδος παρ’ όλα αυτά.
Η Φθιώτιδα είναι πάνω στην Εθνική, μόλις δυο ώρες από την Αθήνα, στον κεντρικό οδικό άξονα της χώρας. Το πέταλο του Μαλιακού έχει σχεδόν ολοκληρωθεί (πληρωμένο, δυστυχώς, με πολύ αίμα). Τα χίλια δυο —δυνάμει— τουριστικά ενδιαφέροντα της περιοχής, όπως τα περιέγραψα αδρά, μπορούν κάλιστα να ενταχθούν σε μια κεντρική λογική, σε ένα εθνικό σχέδιο για τον τουρισμό.
Αντίποδας της αρπαχτής είναι ο οικοτουρισμός. Η λέξη δεν πρέπει να τρομάζει: οικοτουρισμός δεν σημαίνει ότι θέλουμε να μετατρέψουμε τους τουρίστες σε χορτοφάγους ακτιβιστές που θα κοιμούνται στο χώμα και θα τους τσιμπάνε τα κουνούπια. Σημαίνει απλώς τουριστική ανάπτυξη με σεβασμό στο περιβάλλον: και πρέπει επιτέλους να καταλάβουμε ότι αυτό δεν είναι πολυτέλεια αλλά, αντιθέτως, συμφέρει μακροπόθεσμα. Ας περάσουμε από το δόγμα «το περιβάλλον κοστίζει» στη λογική «η προστασία συμφέρει». Η φτηνή ανάπτυξη αποδίδει άμεσα, αλλά όχι μακροπρόθεσμα. Αρκετά σύντομα, οι συνέπειές της κοστίζουν περισσότερα από όσα απέφερε. Οι τουρίστες έρχονται στην Ελλάδα γιατί είναι μια όμορφη χώρα. Όταν πάψει να είναι όμορφη, θα πάψουν και εκείνοι να έρχονται. Τόσο απλά. Και θα μας μείνει μια άσχημη χώρα, γεμάτη ρουμζ του λετ και μπαρ όπου κάθε βράδυ είναι λέιντιζ νάιτ επειδή δεν πατάει κανείς πια, εκτός από κάτι ξεμεινεμένα καμάκια της δεκαετίας του ‘70.
Υ.Γ. Δεν πιστεύω ότι ο τουρισμός μπορεί να γίνει η κύρια δραστηριότητα για την Φθιώτιδα. Δεν πειράζει, ας μην είναι η κύρια. Ας μη δώσει δουλειά σε όλους τους ανέργους της, ας δώσει στο 5 ή στο 10%. Λίγο είναι; Παρεμπιπτόντως, κύρια δραστηριότητα είναι λογικό να γίνει ξανά η κτηνοτροφία και η γεωργία (πρωτογενής τομέας, τουτέστιν να ξαναρχίσουμε να παράγουμε). Η περιοχή είναι κατάλληλη, οι κάτοικοί της έχουν το know how. Η Φθιώτιδα δεν είναι άγονη, δεν είναι απομακρυσμένη, δεν είναι φτωχή ως νομός. Μπορεί να ανακάμψει πολύ ευκολότερα από άλλες περιοχές της Ελλάδας.
Shinecast's Blog 